Giáo sư tâm lý học Carol Dweck của Đại học Standford nêu ra hai loại tư tưởng của con người trong quyển Mindset: tư tưởng cố hữu (fixed mindset) và tư tưởng tiến bộ (open mindset hay growth mindset).
Người có tư tưởng cố hữu là những người sống tiêu cực và luôn đặt giới hạn cho bản thân mình. Họ cho rằng năng lực của họ hay của mỗi người là cố định, không thể thay đổi. Nếu một người khi sinh ra đã thông minh và giỏi giang thì họ sẽ trở thành những người tài ba dù không phải làm gì cả. Nếu một người sinh ra đã yếu kém và bất tài thì cuộc đời này của họ sẽ luôn sống trong khổ cực. Không dừng lại ở năng lực, những người có tư tưởng cố hữu còn cố chấp rằng bản chất và tính cách của một người là không thể nào thay đổi được. Người tốt sẽ luôn là người tốt và kẻ xấu vẫn mãi là kẻ xấu. Dù mọi sai lầm hay thất bại có liên quan đến người có tư tưởng cố hữu thì họ vẫn khăng khăng đó không phải là lỗi của bản thân họ.
Trong khi đó, người mang trong mình tư tưởng tiến bộ luôn nhìn cuộc sống tích cực và phóng khoáng. Đối với họ, năng lực và kĩ năng là những thứ có thể được rèn luyện và tiến bộ. Không có thiên tài bẩm sinh, chỉ có những người luôn luyện tập không ngừng để trở thành thiên tài. tư tưởng tiến bộ còn giúp họ thay đổi bản chất và tính cách của mình ngày một tốt hơn. Khi gặp thất bại, họ không xem đó là dấu chấm hết, đáng xấu hổ mà là một thử thách cần phải vượt qua. Sai lầm và thất bại là cơ hội để người có tư tưởng tiến bộ rút ra kinh nghiệm và sửa chữa để tiến bộ bản thân họ hơn.
Nói một cách khác, người có tư tưởng cố hữu sẽ không tin con người có thể thay đổi theo hướng tích cực mà sẽ luôn tìm lý do để không thay đổi. Ngược lại, người có tư tưởng tiến bộ tin rằng họ có thể thay đổi và làm bất cứ điều gì họ muốn nếu họ đặt tất cả nỗ lực vào điều đó. Việc bạn là người có tư tưởng như thế nào là phụ thuộc ở bản thân của bạn, chỉ cần bạn thay đổi cách suy nghĩ về các vấn đề trong cuộc sống.
Thể hiện của hai loại tư tưởng trong cuộc sống
Xuyên suốt Mindset, giáo sư Carol đưa ra nhiều ví dụ về sự thể hiện của cả hai loại tư tưởng trong các mặt của cuộc sống:
Khi bị điểm kém trong học tập, người có tư tưởng tiến bộ sẽ nghĩ rằng họ chưa chuẩn bị đầy đủ và sẽ cố gắng hơn vào kì thi tới, còn người có tư tưởng cố hữu sẽ nghĩ rằng họ không giỏi môn học đó và họ không cần bỏ thêm thời gian hoặc công sức cho nó. Đối với người có tư tưởng cố hữu, nếu bạn đã không giỏi thì cần gì phải lãng phí thời gian cố gắng.
Nếu cho những người có tư tưởng tiến bộ và cố hữu cùng xem lại đáp án của kì thi thì người có tư tưởng tiến bộ sẽ xem đáp án của những người có điểm cao hơn để bổ sung cho sự thiếu sót của mình, trong khi người có tư tưởng cố hữu sẽ xem bài những người có điểm thấp hơn để tự mãn về bản thân.
Thất bại trong công việc là một thử thách đối với người có tư tưởng tiến bộ. Họ nhận trách nhiệm cho sai lầm và tìm kiếm biện pháp khắc phục. Mặt khác, người có tư tưởng cố hữu sẽ tìm cách phớt lờ trách nhiệm hoặc sẽ tìm mọi cách cho rằng việc họ thất bại là điều hiển nhiên.
Trong thể thao, người có tư tưởng cố hữu sẽ cho rằng tài năng là tất cả và họ không cần phải luyện tập vất vả. Việc họ thất bại trong một trận đấu là lỗi của huấn luyện viện, cổ động viên, thời tiết hay thức ăn mà họ ăn vào ngày hôm đó. Đối với những người có tư tưởng tiến bộ, thành công không phải tự nhiên mà có, đó là một quá trình rèn luyện và nỗ lực không ngừng nghỉ, phải trả giá bằng mồ hôi và nước mắt, và mỗi thất bại là một bài học để đưa họ tiếp cận với thành công.
Đối với các mối quan hệ xã hội, người có tư tưởng tiến bộ nghĩ rằng rằng họ gánh vác một phần trách nhiệm đối với sự tốt xấu của một mối quan hệ. Khi muốn giữ gìn một mối quan hệ thì họ sẽ dùng hết khả năng của mình để khắc phục nó. Người có tư tưởng cố định sẽ cho rằng mối quan hệ tốt hay xấu đều do đối phương và họ không cần thiết phải sửa chữa nó.
Trong việc nuôi dạy con cái, bố mẹ có tư tưởng tiến bộ sẽ khen quá trình phấn đấu của con cái mình để chúng biết rằng nỗ lực luôn quan trọng hơn kết quả. Ngược lại, bố mẹ có tư tưởng cố hữu lại cho rằng năng lực của trẻ được quyết định bởi kết quả vì thế những lời khen hoặc chỉ trích như “con thông minh quá”, “con giỏi lắm”, “sao mày dốt thế”… là những câu cửa miệng của họ.
Thay đổi tư tưởng
Tư tưởng của chúng ta phải trải qua một quá trình dài để hình thành và nó phụ thuộc nhiều vào môi trường xung quanh. Khi xung quanh bạn đều là những người có tư tưởng cố hữu, tỉ lệ cao bạn cũng sẽ hình thành tư tưởng cố hữu. Dù vậy, bạn cũng đừng quá lo lắng bởi vì tư tưởng của chúng ta không cố định mà có thể thay đổi, chỉ cần chúng ta biết làm chủ suy nghĩ của mình.
Việc đầu tiên là bạn phải coi trọng quá trình, sự nỗ lực và kiên trì thay vì kết quả. Kết quả không nói lên điều gì về năng lực của bạn, nó chỉ cho bạn biết bạn đã nỗ lực như thế nào để đạt được kết quả đó. Nếu bạn đạt được kết quả tốt cho một thử thách khó, hãy tự hào về điều đó. Nếu bạn thất bại thì cũng chẳng hề chi, hãy phấn đấu hơn nữa và chắc chắn bạn sẽ thành công.
Nỗ lực và kiên trì càng nhiều hơn nữa. Không phải tự nhiên mà các vận động viên nổi tiếng luôn đoạt được những giải thưởng cao hoặc những tác giả tên tuổi luôn có nhiều quyển sách nằm trong top bán chạy nhất. Họ đã phải bỏ ra hàng nghìn giờ đồng hồ trong thầm lặng để luyện tập và bao lần nếm trải thất bại trước khi đứng trên bục vinh quang. Nếu bạn thần tượng một ai, đừng nhìn vào những kết quả mà họ đã đạt được, hãy tìm đọc tiểu sử của họ, bạn sẽ rất bất ngờ đấy. Mọi thứ luôn có cái giá của nó.
Thành công hoặc thất bại là điều bạn sẽ luôn gặp trong cuộc sống. Thành công nếu đến quá dễ dàng, chúng chẳng xứng đáng với bạn. Hãy đi tìm cho mình những thử thách khó khăn và đẩy bản thân bạn vượt qua những giới hạn hiện tại, chỉ khi đó bạn mới cảm nhận thành công một cách trọn vẹn nhất. Và đừng sợ hãi thất bại, chúng là những bài học quý giá nếu bạn có thể ngồi lại suy nghĩ và phân tích.
Hãy thay đổi tính cách của bạn để trở thành một người tốt hơn. Người có tư tưởng tiến bộ sẽ luôn quan sát mọi thứ xung quanh và sẵn sàng tiếp thu mọi ý kiến, đương nhiên họ cũng phải biết lựa chọn những thứ phù hợp. Một lời khuyên nho nhỏ tôi dành cho bạn: đừng quá tin tưởng vào những lời nói trong đầu của bạn, chỉ có những hành động thực sự và lời nhận xét của người khác mới đánh giá đúng con người bạn.
Đừng bao giờ đánh giá quá cao tài năng hơn sự nỗ lực. Tài năng chỉ chứng tỏ một người có khởi đầu thuận lợi hơn người khác và nó sẽ mai một nếu không được liên tục trui rèn. Chỉ có nỗ lực và phấn đấu không ngừng mới khiến một con người được tôi luyện để trở nên thành công.
Nói tóm lại, đừng giới hạn bản thân trong suy nghĩ, điều đó chỉ dành cho những người có tư tưởng cố hữu. Hãy bức mình ra khỏi vòng an toàn của bản thân. Nếu bạn muốn một thứ gì đó, hãy lên kế hoạch để đạt được nó. Học hỏi và rèn luyện không ngừng để đến gần hơn mục tiêu mà bạn đã đặt ra.